خوارج درشمال آفریقا(6)

فصل نهم

 

 

 

 

 

ابو عبد اللّه شیعى در مغرب و پایان حکومت های خارجی

 

 

ابو عبد اللّه حسین بن احمد بن محمد بن زکریا صنعانى شیعى¹ که نام‌هاى دیگرش محتسب² و معلم³بود، با گروهى از حاجیان قبیله کتامه-که یکى از بزرگ‌ترین قبایل بربر و علاقه‌مند به اهل بیت بود- به مغرب آمد. ابو عبد اللّه در ربیع الاول سال  ٢٨٨  ق. وارد  ۵٩ سرزمین کتامه شد.⁴او ابتدا بربرهاى مجاورش را مطیع خود کرد و بلافاصله با دولت اغلبى که همپیمان بغداد بود و با هر حرکت علوى و فاطمى در مغرب مبارزه مى‌کرد، درگیر شد.⁵ زیادة اللّه سوم، آخرین امیر اغلبى، رقاده پایتخت خود را رها کرد و به قیروان بازگشت و از آنجا نیز به سوى مصر گریخت. ⁶

نامه‌اى که زیادة اللّه براى عموم مسلمانان شمال افریقا منتشر کرد، نگرانى او را از گسترش حرکت تشیّع در آن سرزمین نشان مى‌دهد. ⁷در همین اثنا ابو عبد اللّه، قاصدى به سلمیه⁸ فرستاد و امام اسماعیلى را از پیروزیهایش خبر داد. عبید اللّه نیز به همراه فرزندش ابو القاسم در لباس تاجران،⁹ به سوى مغرب روانه شد¹⁰ تا با به خطر انداختن خود، تخت پادشاهى را تصاحب کند.

اما در سجلماسه، دولتمردان بنومدرار او و فرزندش را دستگیر کردند و به زندان افکندند. ابو عبد اللّه شیعى با بنومدرار جنگید و او را از محبس به در آورد ¹¹و دولت بنومدرار را منقرض کرد و به همراه او در ربیع الاخر  ٢٩٧  از سجلماسه به سمت رقاده  ¹² حرکت کردند و بدین ترتیب قبیله کتامه برانس که اساس لشکریان فاطمى بود، بر قبیله مکناسه بتر که اصل دولت بنومدرار بود، پیروز شد. هم‌چنین با سقوط تاهرت، پایتخت دولت بنورستم در سال  ٢٩٧  ق. به دست ابو عبید اللّه شیعى مغرب الاوسط در حوزۀ فرمانروایى فاطمیان اسماعیلى مذهب قرار گرفت و کتابخانه معروف رستمى به نام معصومه، که مرکز میراث علمى خوارج بود، به دست او سوزانده شد.¹³ اما پس از سقوط دو پایتخت خوارج، یعنى سجلماسه و تاهرت، بازماندگان خوارج صفرى و اباضى هردو علیه دولت جدید اسماعیلى شورش کردند. زمینۀ این شورش‌ها قتل ابو عبد اللّه شیعى به دست امام فاطمى بود. ابو عبد الله را در واقع باید بنیان‌گذار سلسله فاطمى در مغرب نامید.

کتامى‌ها که علاقۀ خاصى به ابو عبد اللّه داشتند، علیه عبید اللّه شورش کردند اما ابو القاسم فرزند عبید اللّه المهدى با آنان جنگید و برخى از آنان را کشت. ¹⁴ 

عبید اللّه المهدى پس از آن‌که از دست ابو عبید اللّه نجات یافت، حباسة بن یوسف کتامى را در مغرب الادنى و برادرش عروبة بن یوسف را در مغرب الاوسط و مغرب الاقصى به عنوان والى گماشت¹⁵ و خود به سمت غرب روانه شد تا بر ادریسیان در فاس مسلط شود.  ¹⁶

عروبة بن یوسف والى کتامى فاطمیان در مغرب الاوسط و مغرب الاقصى، در سال  ٣٠٢  ق. بر ضد مخدوم خود قیام کرد. بسیارى از بربرها به او پیوستند، اما در قیروان از عبید اللّه المهدى شکست خورد و کشته شد. ¹⁷

بازماندگان بنومدرار نیز که در مذهب خوارج بودند، در سجلماسه و اطراف آن شورش مى‌کردند. ابراهیم بن غالب فراتى که نماینده عبید اللّه المهدى در سجلماسه بود، در همان سال فتح. . . ٢٩٧  ق. به دست خوارج کشته شد  ۵ و مردم سجلماسه دوباره با یکى از بازماندگان خوارج بنومدرار بیعت کردند. سجلماسه تا سال  ٣٠٩  ق. در دست خوارج بود و سپس مصالة بن حبوس دوباره آن را به حوزه فاطمى ملحق کرد. ¹⁸

منطقه سجلماسه براى مرتبه سوم به دست خوارج بنومدرار افتاد و آن زمانى بود که دولت فاطمى سرگرم مبارزه با ابو یزید مخلد بن کیداد شورشگر دیگر بربر بود و از سال  ٣٣٢  ق. تا  ٣۴١  که المعز لدین اللّه به خلافت رسید و منطقه را آزاد کرد، ¹⁹ آن منطقه در دست ابو یزید بود. موقعیت بازرگانى سجلماسه موجب شده بود که فاطمى‌ها بدان توجه خاصى داشته باشند. آن منطقه به عنوان بازار مبادله کالاهاى اساسى سودان غربى که خاک‌هاى معدنى و برده بود، تلقى شد. ²⁰

عبید اللّه المهدى در دوران خلافتش، چون با حرکت‌هاى ضد فاطمى شدیدى روبه‌رو بود، چاره در آن دید تا مانند دولت‌هاى پیشین در مغرب، پایتختى جدید بنا کند.

لذا شهر مهدیه را که در فاصله شصت مایلى جنوب قیروان و از سه جهت به دریا متصل بود بنا کرد. ²¹ این شهر که در سال  ٣٠۵  بنا شد، مرکز کشتى‌سازى فاطمیان و داراى دکان‌ها و محلات مختلف صنفى بود. ²² او شهر دیگرى نزدیک آن، به نام زویله ساخت تا محل سکونت صاحبان صنوف باشد.²³

یکى از مهم‌ترین بحران‌هاى اجتماعى براى فاطمیان در مغرب، شورش ابو یزید مخلد ابن کیداد خارج بود. او که از بنى یفرن از فروع زناته بود،²⁴ به خوارج «نکاریه» که منشعبین از اباضیه بودند، پیوست و بعد از وفات عبید اللّه المهدى در کوه‌هاى اوراس بر ضد فاطمیان قیام کرد و بر قیروان مسلط شد²⁵و پس از تسلط بر قیروان خود را تابع امویان اندلس خواند.²⁶ آن‌گاه شهر سوسه²⁷ را تسخیر کرد و بسیارى از مردم را کشت یا مثله کرد. ²⁸ جنایت او به حدى بود که خانه‌ها و روستاهاى نواحى افریقیه خالى از سکنه شد و هرکس از کشته شدن نجات مى‌یافت از گرسنگى هلاک مى‌شد. ²⁹ او که قصد اشغال مهدیه را داشت، نتوانست به این هدف برسد لذا به قیروان بازگشت اما نهایتا المنصور سومین خلیفه فاطمى بر او غلبه کرد و شورش او را پایان داد.³⁰

اما شمال افریقیه، به ویژه قیروان، در دوران شورش ابو یزید آسیب دید و این باعث شد تا المنصور در سال  ٣٣٧  ق. شهرى را نزدیکى قیروان و به نام منصوریه احداث کند و بازارهاى قیروان را به این شهر منتقل کند. این شهر به صورت مرکز مهم بازرگانى و صنعتى فاطمیان درآمد و تا زمان انتقال دولت به مصر، پایتخت فاطمیان در مغرب بود.³¹ المعز لدین اللّه چهارمین خلیفه فاطمى و آخرین آن‌ها در مغرب، توانست به یارى دو سردار بزرگ خود جوهر سیسیلى و زیرى بن مناد صنهاجى، مخالفان دولت را در شمال افریقا سرکوب کند و حتى بر بازماندگان خوارج که در سجلماسه سکه به نام خود ضرب کرده بودند، غلبه کنند؛³²  و حدود ده سال با جنگ‌هاى متعدد بر مغرب مسلط شوند و المعز فرمانى صادر کرد مبنى بر آن‌که گفتن حی على خیر العمل در اذان الزامى است.³³ اما با حرکت این خلیفه به سمت مصر، فرزندان زیرى بن مناد، اعلام استقلال کردند و افریقیه را از سیطره علویان خارج ساختند.

 

بربرها بر مغرب مسلط مى‌شوند

برخى از منابع تاریخى روایت مى‌کنند که چون المعز لدین اللّه رهسپار مصر شد، فرمانروایى مغرب را به جعفر بن على بن حمدون زناتى پیشنهاد کرد مشروط بر آن‌که سرزمین استانى از مصر باشد، اما جعفر بن على با استقلال مغرب موافق بود.³⁴

المعز فاطمى، بلکین بن زیرى بن مناد صنهاجى را به عنوان نماینده خود در مغرب گذاشت و خود به مصر رفت و بدین ترتیب آل زیرى که در تثبیت حکومت فاطمیان در شمال افریقا نقش داشتند و شورش‌هاى ضد فاطمى مانند ابو یزید بن مخلد و دیگران را خاموش کردند و خود به فرمانروایى این منطقه رسیدند. المعز نام بلکین را به یوسف تبدیل و کنیه‌اش را ابو الفتح کرد³⁵و بدین ترتیب اولین دولت بربرى از قبیله صنهاجه شکل گرفت.­³⁶­­

 1 ) . الدولة الفاطمیة قیامها ببلاد المغرب و انتقالها الى المصر. . . ؛ ص  ۴٣ .

2 ) . چون محتسب سوق الغزل (بازار نخ‌فروشان) در شهر بصره بود. اخبار ملوک بنی عبید و سیرتهم، ص  ١٩ .

 3) . چون مذهب امامیه را تعلیم مى‌داد بدین لقب مشهور بود. همان. تاریخ ابن خلدون، ج  ٣ ، ص  ۴٣ . مورخان القاب دیگرى براى او ثبت کرده‌اند: صوفى، مشرقى، اهوازى، سید و. . . ر. ک: دورکتامه. . . ؛ ص  ٢٣٢ - ٢٣۵ .

4 ) . الدولة الفاطمیة قیامها ببلاد المغرب و انتقالها الى مصر. . . ؛ ص  ۴٣ .

 5 ) . الکامل؛ ج  ۵ ، ص  ١٩ - ٢٣ . تاریخ ابن خلدون؛ ج  ٣ ، ص  ۴۶ - ۴٩ .

 6 ) . الدولة الفاطمیة قیامها. . . ؛ ص  ۴٧ .

 7) . این نامه را قاضى نعمان در افتتاح الدعوة آورده است. نقل از: دور کتامة فی تاریخ الخلافة الفاطمیة؛ ص  ۶٢١ - ۶٢٢ .

 8 ) . شهرى است کوچک میان حمص و لاذقیه که مرکز امامت اسماعیلیان در دوره ستر بوده است.

 9) . دکتر حبیب جنحانى معتقد است سفر عبید اللّه المهدى در قافله تجارى، تصادفى یا براى فرار از بنى عباس نبوده بلکه براى شناسایى راه‌هاى تجارت طلا بوده است. دراسات فی التاریخ الاقتصادی و الاجتماعی. . . ص  ١٧۶ . البته این سؤال مطرح است که چرا عبید اللّه مسیر حرکت خود را از میان شهرهایى تعیین کرد که در دست خوارج بنومدرار بوده است و از مسیر قبایل طرفدار ابو عبد اللّه شیعى به نزد او نرفت.

10 ) . الحلة السیراء؛ ج  ١ ، ص  ١٩١ .

 11 ) . الدولة الفاطمیة قیامها ببلاد المغرب. . . ؛ ص  ۴٨ .

12 ) . رقادة: بلدة کانت بافریقیة بینها و بین القیروان اربعة ایام. شهرکى در چهار منزل قیروان در افریقیه بود. معجم البلدان؛ ج  ٣ ، ص  ۵۵ .

 13 ) . الخوارج فی بلاد المغرب؛ ص  ٢٣٣ . دو قرن و نیم بعد ایوبیان نیز با میراث فاطمیان در قاهره چنین کردند.

 14 ) . اتعاظ الحنفاء؛ ج  ١ ، ص  ٩٧ .

 15 ) . الدولة الفاطمیة فی مصر سیاستها الداخلیة. . . ؛ ص  ٢۶ .

 16) . ر. ک: فصل سوم همین کتاب.

 17 ) . المغرب فی ذکر بلاد افریقیة و المغرب؛ ص  ١۵٠ . البیان المغرب؛ ج  ١ ، ص  ٢١۴ .

 18) . الخوارج فی بلاد المغرب؛ ص  ٢٢٣ .

 19 ) . همان؛ ص  ٢٢٣ - ٢٢٧ .

 ٧ ) . المغ ۶١ 

 20 ) . همان؛ ص  ٢٩ - ٣١ .

 21 ) . همان.

 22 ) . الدولة الفاطمیة فی مصر سیاستها الداخلیة. . . ؛ ص  ٢٧ .

 23 ) . همان.

 24 ) . کتاب سیر الائمة و اخبارهم؛ ص  ١٧۵ .

 25 ) . همان.

 26) . تاریخ ابن خلدون؛ ج  ۶ ، ص  ١۵ .

 27 ) . در فاصله سه روزى مهدیه قرار دارد؛ معجم البلدان؛ ج  ٣ ، ص  ٢٨٢ .

 28 ) . تاریخ ابن خلدون؛ ج  ۶ ، ص  ١۵ .

 29 ) . همان؛ ص  ١۵ - ١۶ .

 30 ) . ابن خلدون به تفصیل از برخورد ابو یزید با فاطمیها سخن مى‌راند. تاریخ ابن خلدون؛ ج  ۶ ، ص  ١٣ - ١٨ .رب فی ذکر بلاد افریقیة و المغرب؛ ص  ١۴٩ .

 30 ) . الدولة الفاطمیة فی مصر سیاستها الداخلیة. . . ؛ ص  ٣٠ - ٣١ .

 31 ) . همان؛ ص  ٣١ .

 32) . البیان المغرب؛ ج  ١ ، ص  ٢٢٣ .

 33) . معلم تاریخ المغرب و الاندلس؛ ص  ١٣٧ .

 34 ) . تاریخ ابن خلدون؛ ج  ۵ ، ص  ١۵٧ .

35) فاطمیان در مصرجلد: ١ نویسنده:ناصری طاهری، عبد الله ناشر:پژوهشکده حوزه و دانشگاه محل نشر:قم سال نشر: ١٣٧٩ صص 58-62

 

 

 

کتابنامه

ابن ابی زرع، علی بن محمد بن فاسی، انیس المطرب بروض القرطاس فی اخبار ملوک المغرب و تاریخ مدینة فاس، تحقیق محمد هاشمی فیلانی، (مراکش، المطبعة الوطنیه، 1936م).

- ابن اثیر، عزالدین، الکامل فى التاریخ، به کوشش ابوالفداء عبدالله القاضى، (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق / 1995م).

ابن بدران، عبدالقادر، تهذیب ابن عساکر، (دمشق، المکتبة العربیة، 1351ق).

ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، (بیروت، مؤسسة الاعلمی المطبوعات، بی تا).

ابن عذاری المراکشی، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق ج. س. کولان و ا. لیفی بروقنسال، (بیروت، دارالثقافه، بی تا).

 

- ابن‏خلدون، عبدالرحمن بن محمد، العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و العجم و البربر و مَن عاصرهم من ذوى السلطان الاکبر، به کوشش خلیل شحادة و سهیل زکار، (بیروت، دارالفکر، 1401 ق / 1981 م).

- ابن سلام، لواب لواتى، بدء الاسلام و شرایع الدین، به کوشش ورنر شوارتز و شیخ سالم بن یعقوب، (بیروت، دار اقرأ للنشر و التوزیع و الطباعة، 1405 ق / 1985 م).

- ابن عبدالحکم، عبدالرحمن بن عبدالله، فتوح مصر و اخبارها، (قاهره، مکتبة مدبولى، 1411 ق / 1991 م).

- ابن عذارى، ابوعبدالله محمد، البیان المغرب فى اخبار الاندلس و المغرب، (بیروت، دارالثقافة، 1980 م).

 

 

اقبال، موسی، دور کتامة فی تاریخ الخلافة منذ تأسیسها الی منتصف القرن الخامس الهجری (11م) (الجزایر، الشرکة الوطنیة النشر و التوزیع، 1976م).

البکری، ابوعبید عبداللّه بن عبدالعزیز، المغرب فی ذکر بلاد افریقیة و المغرب، تحقیق دوسلان، (بغداد، مکتبه المثنی، بی تا).

البلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، تصحیح رضوان محمد رضوان، (بیروت، دارالکتب العلمیه، 1398ق/1978م).

 

الاباضیه فى عمان و علاقاتها مع الدولة العباسیه، محمدرشید العقیلى، چاپ عمان، 1984 م.

الاباضیه فى مصر و المغرب و علاقتهم باباضیة عمان والبصرة، رجب محمد عبدالحلیم، عمان، مکتبة العلوم، 1410 هـ.

الاباضیه فى موکب التاریخ، على یحیى معمر، قاهره، مکتبة وهب، 1384 ه.

آثار البلاد و اخبار العباد، زکریابن محمد قزوینى، بیروت، دارصادر، بى‏تاریخ.

 

الاحتجاج، احمدبن على طبرسى، بیروت، مؤسسه اعلمى 1401 ه.، تحقیق محمدباقر خرسان.

الاحکام السلطانیه، ابوالحسن ماوردى، افست قم، بى‏تاریخ.

الأخبار الطوال، ابوحنیفه دینورى، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه، 1960 م.

الأختصاص، شیخ مفید محمدبن محمدبن نعمان، افست قم، بى‏تاریخ.

ادب الخوارج فى العصر الاموى، سهیر القلماوى، قاهره، لجنة التألیف و الترجمه، 1945 م.

الأذکیاء، ابوالفرج عبدالرحمان‏بن على‏بن جوزى، بیروت، دارالکتاب العربى، 1406 هـ.

الأرشاد، شیخ مفید (پیشین)، بیروت، مؤسسه اعلمى، 1399 هـ.

ارشاد الطالبین الى نهج المسترشدین، مقدادبن عبداللّه‏ سیورى، قم، کتابخانه آیة‏اللّه‏ نجفى مرعشى، 1405 ه.، تحقیق مهدى رجایى.

اسباب النزول، جلال‏الدین سیوطى، ذیل تفسیر جلالین، دمشق، مکتبة ملاّح، بى‏تاریخ.

الاستقامه، محمدبن سعید کرمى، عمان، وزارة التراث القومى، 1405 هـ.

اسدالغابه فى معرفة الصحابة، عزّالدین شیبانى ابن‏اثیر، افست داراحیاء التراث بیروت.

اسلام در ایران، پطروشفسکى، ترجمه کریم کشاورز، تهران، انتشارات پیام، 1354.

الاصابة فى تمییز الصحابه، ابن‏حجر عسقلانى، بیروت، دارالکتاب العربى، بى‏تاریخ.

اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، فخررازى (محمدبن عمر)، بیروت، دارالکتاب العربى، 1407 هـ.

الأعلام، خیرالدین زرکلى، بیروت، دارالعلم للملایین، 1980 م.

الأغانى، ابوالفرج اصفهانى، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1407 هـ.

الأمامة و السیاسة، ابن قتیبه دینورى، بیروت، دارالمعرفة، بى‏تاریخ.

الأنتصار، ابوالحسن خیاط، بصروت، دارقابس، 1986 م.

الأنساب، عبدالکریم‏بن محمد سمعانى، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1408هـ.

(153)

الاهتداء، ابوبکر احمدبن عبداللّه‏ نزوانى، عمان، وزارة التراث القومى، 1406 هـ.

الأیضاح، فضل‏بن شاذان نیشابورى، تهران، انتشارات دانشگاه، 1363، به تحقیق محدث ارموى.

بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، افست بیروت، 1403 هـ.

بدء الاسلام، ابن‏سلام اباضى، بیروت، دارصادر، 1406 هـ.

البدایة و النهایه، حافظ ابن کثیر دمشقى، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1409 هـ.

بهج الصباغة فى شرح نهج البلاغه، شیخ محمدتقى تسترى، تهران، کتابخانه صدر، 1390 هـ.

البیان و التبیین، عمروبن بحر جاحظ، بیروت، دارالفکر، 1968.

التاج الجامع للاصول، منصور على ناصف، بیروت، دارالفکر، 1406 هـ.

 

- اصفهانى، ابوالفرج، الاغانى، به کوشش سمیر جابر، (بیروت، دارالفکر، 1409 ق / 1989م).

- باجیه، صالح، الاباضیة بالجرید فى العصور الاسلامیة الاولى: بحث تاریخى مذهبى، (تونس، داربوسلامه للطباعة و النشر، 1396 ق / 1976 م).

- بارونى، سلیمان بن عبدالله نفوسى، الازهار الریاضیة فى ائمه و ملوک الاباضیة، به کوشش محمدعلى صلیبى، (عمان، وزارة التراث القومى، 1407 ق 1987 م).

- با سورث، ادموند کلیفورد، تاریخ سیستان از آمدن تازیان تا برآمدن دولت صفاریان، ترجمه حسن انوشه، (تهران، امیرکبیر، 1377 ش).

- بغدادى، صفى‏الدین، مراصدالاطلاع على اسماء الامکنة و البقاع (بیروت، دارالجیل، 1412 ق/ 1992 م).

- بکرى، ابوعبید عبدالله بن عبدالعزیز، المسالک و الممالک، به کوشش جمال طلبه، (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424 ق / 2003 م).

- -، المغرب فى ذکر بلاد افریقیة و المغرب، به‏کوشش دیسلان، (الجزایر، المطبعةالحکومیة، 1857 م).

- بل، آلفرد، الفرق الاسلامیة فى الشمال الافریقى من الفتح حتى الیوم، تعریب: عبدالرحمن بدوى، بنغازى، دار لیبیا، 1969 م).

- حارثى، سالم بن حمد، العقود الفضیّة فى اصول الاباضیة، (سلطنة عمان، وزارة التراث القومى والثقافة، 1403 ق / 1983 م).

- خلیفات، عوض، نشأة الحرکة الاباضیة، (مسقط، وزارة التراث و الثقافة، 1423 ق / 2000م).

الجوذری، ابوعلی منصور عزیزی، سیرة الاستاذ جوذر، تصحیح محمد کامل حسین و م. عبدالهادی شعیره، (قاهره، بی نا، 1945م).

 

دشراوی، فرحات، الخلافة الفاطمیة بالمغرب، (بیروت، دارالمغرب الاسلامی، 1994م).

الدواداری، ابوبکر بن عبداللّه بن ایبک، کنز الدرر و جامع الغرر، (الدرة المضیة فی اخبار الدولة الفاطمیة)، جزء السادس، تحقیق صلاح المنجد، قسم الدراسات الاسلامی بالمعهد الالمانی لآثار بالقاهرة، (قاهره، بی نا، 1380ق/1961م).

الدینوری، ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، (قاهره، مکتبة مصطفی البابی الحلبی، 1969م).

 

- درجینى، ابوالعباس احمدبن سعید، طبقات المشایخ بالمغرب، به کوشش ابراهیم طلاى، (قسنطینه، مطبعة البعث، 1394 ق / 1974 م).

- ذهبى، شمس الدین، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارناوؤط و محمد نعیم عرقسوسى، (بیروت، مؤسسة الرسالة، 1413 ق).

- رقیق قیروانى، ابواسحاق ابراهیم بن قاسم، تاریخ افریقیه و المغرب، به کوشش منجى کعبى، (تونس، بى نا، 1968 م).

 

الرقیق قیروانی، ابواسحاق، تاریخ افریقیة و المغرب، تحقیق عبدالعلی الزیدان، عزالدین عمر موسی، (بیروت، دارالمغرب الاسلامی، 1990م).

الضبی، احمد بن یحیی بن عمیده، بغیة الملتمس فی جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الاندلس، تحقیق محمد بن تاویت الطنجی، (قاهره، بی نا، 1952م).

عمادالدین القرشی، ادریس، عیون الاخبار و فنون الآثار، تحقیق مصطفی غالب، (بیروت، دارالاندلس، 1406ق/1986م).

قاضی نعمان، ابوحنیفه، افتتاح الدعوة، تحقیق وداد القاضی، (بیروت، دارالثقافه، 1970م).

، المجالس و المسایرات، تحقیق الحبیب الفقی و دیگران، (تونس، الجامعة التونسیه، 1978م).

، الهمة فی آداب اتباع الائمه، تحقیق محمد کامل حسین، (قاهره، دارالفکر العربی، بی تا).

، دعائم الاسلام، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، (قاهره، دارالمعارف، 1963م).

القفی، عصام الدین عبدالرؤف، تاریخ المغرب و الاندلس، (قاهره، بی نا، 1980م).

 

- سلاوى، ابوالعباس، احمد بن خالد ناصرى، الاستقصاء لاخبار الدول المغرب الاقصى، به کوشش جعفر الناصرى و محمد الناصرى، (الدار البیضاء، دارالکتاب، 1997م).

- الشابى، على، نشوء المذهب الخارجى بافریقیه و المغرب، (نشرة القیروان، الدار التونسیه للنشر).

- شماخى، احمدبن سعید، سیرالمشایخ، به کوشش احمدبن سعود الشیبانى، (مسقط، وزارةالتراث القومى و الثقافه، 1407 ق / 1987 م).

- صوافى، صالح بن احمد، الامام جابربن زید العمانى و آثاره فى الدعوة، (عمان، وزارةالتراث القومى و الثقافة، 1417 ق / 1997 م).

- طبرى، احمدبن على، ذخائر العقبى فى مناقب ذوى القربى، (قاهره، دارالکتب المصریة، بى‏تا).

- عبدالحلیم، رجب محمد، الاباضیة فى مصر و المغرب و علاقتهم باباضیة عمان و البصرة، (مسقط، مکتبة العلوم، 1401 ق / 1990 م).

- قاضى نعمان، ابوحنیفه، شرح الاخبار فى فضائل الائمة الاطهار، (قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1409 ق).

- کعاک، عثمان، موجز التاریخ العام للجزایر من العصر الحجرى الى الاحتلال الفرنسى، (بیروت، دارالغرب الاسلامى، 2003 م).

- مالکى، ابوعبدالله، ریاض النفوس فى طبقات علماء القیروان و افریقیه و زهادهم و نساکهم و سیرمن اخبارهم‏و فضائلهم واوصافهم، به کوشش بشیربکوش و محمدالعروسى‏المطوى (بیروت، دارالغرب 1414ق/1994م).

- معمر، على‏یحیى، الاباضیة فى موکب التاریخ، (قاهره، مکتبة وهبه، 1384 ق / 1964 م).

- مونس، حسین، ثورات البربر فى افریقیه و الاندلس، مجلة کلیة الآداب، قاهره، 1948م.

- نامعلوم، اخبار مجموعه فى فتح الاندلس و ذکر امرائها حتى آخر عهدالناصر، (بیروت، دارالکتاب اللبنانى، 1981).

- یاقوت حموى، ابوعبداللَّه، معجم البلدان، به کوشش حسن حبشى، (بیروت، دارالفکر، بى‏تا).

- یعقوبى، ابن واضح، تاریخ الیعقوبى، (بیروت، دارصادر، 1415 ق / 1995 م).

المقریزی، تقی الدین، اتعاظ الحنفاء باخبار الائمه الفاطمیین الخلفا، تحقیق جمال الدین الشیال، (بی جا، وزارة الاوقاف، 1416ق/1996م).

الناصری السلاوی، احمد بن خالد، الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، تحقیق جعفر و محمد الناصری، (بی جا، الدار البیضا دار الکتاب، 1945م).

ناشناخته، اخبار مجموعة فی فتح الاندلس و ذکر امرائها رحمهم اللّه و الحروب الواقعة بها بینهم، (دمشق، منشورات دار اسامه، بی تا).

النویری، شهاب الدین احمد بن عبدالوهاب، نهایة الارب فی فنون الادب، تحقیق محمد جابر عبدالعال الحینی، جلد 25، (قاهره، المکتبة العربیة، 1404ق/1986م).

یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، البلدان، (نجف، المکتبة المرتضویة، 1918م).

الیمانی، احمد بن محمد، سیرة الحاجب جعفر، تصحیح ایوانف، مجلة کلیة الآداب بالجامعة المصریة، (مجلد 4، جزء 2)، (قاهره، بی نا، 1936م).

تاج العروس، محب‏الدین زبیدى، بیروت، دراحیاء التراث العربى، بى‏تاریخ.

تاریخ ابن خلدون (العبر و دیوان المبتداء والخبر)، بیروت، دارالفکر، 1408 هـ.

تاریخ الادب العربى، عمرفروخ، بیروت، دارالعلم للملایین، 1984 م.

تاریخ ادبیات ایران، ذبیح‏اللّه‏ صفا، تهران، انتشارات فردوس، 1366.

تاریخ الامم و الملوک (تاریخ طبرى)، محمدبن جریر طبرى، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1408 هـ.

تاریخ ایران، چند تن از مستشرقان روسى، ترجمه کریم کشاورز، تهران، انتشارات پیام، 1354.

تاریخ ایران زمین، دکتر محمدجواد مشکور، تهران، انتشارات اشراقى، 1356.

تاریخ ایران بعد از اسلام، دکتر عبدالحسین زرین‏کوب، تهران، امیرکبیر، 1355.

تاریخ بغداد، خطیب بغدادى، بیروت، دارالکتب العلمیه، بى‏تاریخ.

تاریخ تحلیلى اسلام، دکتر سیدجعفر شهیدى، تهران، مرکز نشر دانشگاهى، 1362.

تاریخ الخلفاء، جلال‏الدین سیوطى، تحقیق محى‏الدین عبدالحمید، قاهره، 1371 هـ.

تاریخ سیاسى اسلام، حسن ابراهیم حسن، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات جاویدان، 1360.

تاریخ سیستان، مؤلف ناشناخته، لیدن.

(154)

تاریخ الشعوب الاسلامیه، کارل بروکلمان، بیروت، دارالعلم للملایین، 1988 م.

تاریخ طبرستان و رویان، سیدظهیرالدین مرعشى، تهران، مطبوعاتى شرق، 1345.

تاریخ قرآن، دکتر محمود کامیار، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1362.

تاریخ کرمان، احمدعلى وزیرى کرمانى، به کوشش باستانى پاریزى، تهران، انتشارات ابن سینا، 1352.

تاریخ گزیده، حمداللّه‏ مستوفى، به اهتمام عبدالحسین نوایى، تهران، امیرکبیر، 1362.

تاریخ مختصر الدول، ابن العبرى الملطى، افست قم، بى‏تاریخ.

تاریخ نگارستان، قاضى احمد کاشانى، تهران، انتشارات حافظ، 1404 هـ.

تاریخ نهضتهاى ملى ایران، عبدالرفیع حقیقت، تهران، شرکت سهامى چاپ، 1348.

تاریخ یعقوبى، احمدبن ابى‏یعقوب (ابن واضح)، نجف، 1384 هـ.

التبصیر فى الدین، ابوالمظفر اسفرائینى، بیروت، عالم الکتب، 1403 هـ.

تجارب السلف، هندوشاه نخجوانى، به تحقیق عباس اقبال آشتیانى، تهران، کتابخانه طهورى، 1357.

تفسیر جلالین، جلال‏الدین سیوطى، دمشق، مکتبة الملاح، بى‏تاریخ.

التفسیر الکبیر، فخررازى، افست قم، بى‏تاریخ.

تلبیس ابلیس، ابوالفرج‏بن جوزى، بیروت، عالم الکتب، بى‏تاریخ.

تلخیص الشافى، شیخ ابوجعفر طوسى، افست قم، دارالکتب العلمیه، 1394 ه.

التنبیه و الأشراف، على‏بن حسین مسعودى، قاهره، دارالصاوى، بى‏تاریخ.

التنبیه والرد، ابوالحسن ملطى، بغداد، مکتبة المثنى، 1388 هـ.

تنقیح المقال، شیخ عبداللّه‏ مامقانى، افست تهران، بى‏تاریخ.

تهذیب تاریخ دمشق، عبدالقادر بدران، بیروت داراحیاء التراث العربى، 1407 هـ.

تهذیب التهذیب، ابن‏حجر عسقلانى، بیروت، دارالفکر، 1404 هـ.

جاذبه و دافعه على(ع)، مرتضى مطهرى، تهران، انتشارات صدرا، بى‏تاریخ.

جغرافیاى تاریخى سرزمینهاى خلافت شرقى، لسترنج، ترجمه محمود عرفان، تهران، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، 1364.

جمهرة خطب العرب، احمد زکى صفوت، بیروت، المکتبة العلمیه، بى‏تاریخ.

(155)

جواهرالکلام، محمدحسین نجفى، بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1981 م.

جهانگشاى جوینى، عطاملک جوینى، تحقیق محمد قزوینى، لیدن، 1937 م.

حلیة الاولیاء، ابونعیم اصفهانى، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1409 هـ.

الحورالعین، نشوان الحمیرى، افست تهران، 1972 م.

الخطط المقریزیه، تقى‏الدین ابوالعباس مقریزى، افست بیروت، دارصادر، بى‏تاریخ.

الخوارج عقیدة و فکرا و فلسفة، دکتر عامر النجار، بیروت، عالم الکتب، 1406 هـ.

الخوارج فى الاسلام، عمر ابوالنصر، بیروت، مکتبة المعارف، 1949.

الخوارج فى العصر الاموى، دکتر نایف محمود معروف، بیروت دارالطلیعه، 1401 هـ.

الخوارج فى الغرب الاسلامى، دکتر محمود اسماعیل، قاهره، مکتبة مدبولى، 1976.

الخوارج و الشیعه، یولیوس ولهاوزن، ترجمه عبدالرحمان بدوى، کویت، وکالة المطبوعات، 1978 م.

الخوارج هم انصار على علیه‏السلام ، سلیمان‏بن داودبن یوسف، الجزایر، 1403 هـ.

دائرة‏المعارف بزرگ اسلامى، زیر نظر سیدکاظم بجنوردى، تهران، 1368.

دوقرن سکوت، دکتر عبدالحسین زرین‏کوب، تهران، انتشارات علمى، 1344.

دول الاسلام، شمس‏الدین ذهبى، بیروت، موسسه اعلمى، 1405 هـ.

مروج الذهب، ابوالحسن مسعودى، افست قم، دارالهجره، 1404 هـ.

المسالک و الممالک، ابن حوقل.

المسند، احمدبن حنبل، افست دارالفکر بیروت، بى‏تاریخ.

المعارف، ابن‏قتیبه دینورى، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1407 هـ.

معجم البلدان، یاقوت حموى، بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1399 هـ.

المعرفة و التاریخ، ابویوسف یعقوب‏بن سلیمان بسوى، بغداد، دیوان الاوقاف، 1974 م.

المعیار و الموازنه، ابوجعفر اسکافى، تحقیق محمدباقر محمودى، بیروت، نشر محقق، 1402 هـ.

المغازى، محمدبن عمر واقدى، افست قم، نشر دانش اسلامى، 1405 هـ.

مقاتل الطالبین، ابوالفرج اصفهانى، بیروت، دارالمعرفة، بى‏تاریخ.

مقالات الاسلامیین، ابوالحسن اشعرش، قاهره، مکتبة النهضة، 1369 هـ.

(156)

ملخص تاریخ الخوارج، محمد شریف سلیم، قاهره، دارالتقدم، 1924 م.

الملل و النحل، محمدبن عبدالکریم شهرستانى، قاهره، مکتبة مصطفى البابى الحلبى، 1387 هـ.

المنیة و الامل، ابن المرتضى احمدبن یحیى، تحقیق محمدجواد مشکور، بیروت، دارالفکر، 1399 هـ.

المواقف، قاضى عضدالدین ایجى، بیروت، عالم الکتب، بى‏تاریخ.

المیزان فى تفسیر القرآن، سیدمحمدحسین طباطبایى، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1389 هـ.

النجوم الزاهره فى ملوک مصر و قاهره، ابن‏تغرى بردى جمال الدین، قاهره، وزارة الثقافه، 1383 هـ.

نزهة القلوب، حمداللّه‏ مستوفى، تهران، انتشارات دنیاى کتاب، 1362.

النهایه فى غریب الحدیث، و الاثر، ابن‏اثیر جزرى، افست قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1364.

نهج البلاغه، سیدرضى، تحقیق دکتر صبحى صالح.

وفیات الأعیان، ابن‏خلکان شمس‏الدین احمد، قاهره، مکتبة النهضة، 1367 هـ.

وقعه صفین، نصربن مزاحم، قاهره، مؤسسه العربیة الحدیثة، 1382 هـ.

یعقوب لیث، باستانى پاریزى، انتشارات نیلوفر، 1363.

 

 

مقالات:

مقاله نگاهى به تاریخ‌نگارى مغرب اسلامى ومنابع تاریخی خوارج باتاکیدبر منابع مغرب واباضیه ورستمیان

عبدالله ناصری طاهری

ج-نشانی پایگاهها:

http://www.noorlib.ir

http://www.noormags.com